متاسفانه امروزه افراد بسیاری در سراسر جهان با مشکل کم خونی و کمبود آهن مواجه هستند. موارد بسیاری مانند بیماری های زمینه ای، مصرف داروهای خاص، جراحی، ژنتیک و... می تواند در بروز این مشکل موثر باشند. معمولا علائم و نشانه های کم خونی در بدن افراد درگیر متفاوت است. اما علائم کمبود آهن در بدن چیست و چگونه می توان این بیماری را درمان کرد؟
در مقاله پیش رو از دکتر مهناز شکروی شما را با عملکرد آهن در بدن آشنا می کنیم و علائم ناشی از کمبود آن را مورد بررسی قرار می دهیم. همچنین به شما خواهیم گفت در صورت ابتلا به کمبود آهن چگونه با این مشکل مبارزه کنید. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه تا انتهای مقاله همراه ما باشید.
آهن بدن چیست؟
آهن یک ماده معدنی بسیار مهم است که در عملکردهای مختلف بدن ازجمله انتقال اکسیژن در خون نقش دارد. انتقال اکسیژن و کربن دی اکسید، در تأمین انرژی لازم برای ادامه زندگی روزمره بسیار ضروری است. گوشت قرمز، کله‌پاچه و غلات صبحانه غنی‌شده با آهن منابع غذایی غنی از آهن هستند که مصرف آنها سطح آهن بدن را در سطح نرمالی نگه می‌دارد. آهن از طریق تعریق، از بین رفتن سلول‌های روده و همچنین در اثر خونریزی از بدن دفع میشود. حدود یک‌سوم جمعیت جهان دچار کمبود آهن هستند. زنان نسبت به مردان بیشتر در معرض خطر کمبود آهن هستند.
علائم کمبود آهن
وقتی بدن به اندازه کافی آهن نداشته باشد، فقر آهن و کمخونی ناشی از آن بروز می‌کند. کمخونی فقر آهن یک اختلال خونی است که گلبول‌های قرمز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و شایع‌ترین شکل کمخونی است. فقر آهن زمانی اتفاق می‌افتد که بدن آهن کافی برای ساخت هموگلوبین ندارد. هموگلوبین ماده‌ای پروتئینی در گلبول‌های قرمز خون بوده و به آنها اجازه می‌دهد که اکسیژن را به سراسر بدن و اندام‌های مختلف منتقل کنند.
1- خستگی غیر طبیعی
احساس خستگی یکی از شایع ترین نشانه های کم خونی است، که در بیش از نیمی از افراد کم خون دیده می شود، که آن هم به دلیل تولید ناکافی هموگلوبین خون و کاهش اکسیژن رسانی به بافت ها، و در نهایت کاهش میزان انرژی می باشد. قلب، یکی از اعضایی است که تحت تاثیر کمبود اکسیژن رسانی قرار می گیرد و باعث بروز خستگی بیشتر می شود.
از آن جایی که خستگی با وجود داشتن مشغله کاری زیاد طبیعی است، تشخیص کم خونی با بررسی این مورد در افراد، کمی دشوار خواهد بود. در کم خونی، علاوه بر خستگی، احساس ضعف، تغییرات خلق و خوی، عدم تمرکز و بازده پایین کاری نیز وجود دارد.
2- تنگی نفس
با توجه به کاهش هموگلوبین و کاهش اکسیژن در دسترس بافت ها، فرد در اثر فعالیت بدنی مثل ورزش یا پیاده روی و حتی فعالیت های روزانه در محل کار یا در خانه خیلی زود احساس نفس تنگی و یا حالات نفس نفس زدن می کند. این می تواند یکی از علائم رایج کمبود آهن باشد.
3- رنگ پریدگی
پوست رنگ پریده، یکی دیگر از نشانه های کم خونی است. رنگ قرمز خون به دلیل وجود هموگلوبین است، هر چه میزان هموگلوبین کم شود، خون نیز رقیق تر (کم رنگ) خواهد شد. به همین دلیل، در کم خونی، افراد دچار رنگ پریدگی می شوند.
این رنگ پریدگی می تواند در هر قسمتی از بدن، یا تنها در یک نقطه دیده می شود، مانند، صورت، لثه ها، داخل لب ها، پلک پایینی و یا حتی ناخن ها.
4- سردرد و سرگیجه
کمبود آهن می تواند باعث سردرد شود. این علامت نسبت به علائم قبلی از شیوع کمتری در افراد مبتلا به کم خونی برخوردار است و اغلب با علائم دیگری مثل احساس سبکی سر و سرگیجه همراه است. کم خونی باعث می شود اکسیژن کافی به مغز نرسد در نتیجه عروق مغزی گشاد می شوند تا خون بیشتری در آن جریان پیدا کرده و از این طریق اکسیژن کافی به سلول های مغزی برسد و بر اثر این گشاد شدن و تورم عروق فشار ایجاد شده و شخص دچار سردرد می شود. هر چند دلایل مختلفی برای سردرد وجود دارد اما سردرد های پی در پی و مکرر و سرگیجه می تواند یکی از علائم کمبود آهن باشد.
5- پوست و موی خشک و آسیب دیده
پوست و موی خشک و آسیب دیده یکی دیگر از علائم کمبود آهن می باشد. این مشکل به این دلیل به وجود می آید که هنگام کم خونی بدن سعی می کند که خون رسانی قسمت هایی که کارشان حیاتی نیست را به حداقل برساند تا به قسمت ها و بافت های مهم بدن خون و اکسیژن کافی برسد. هنگامی که اکسیژن کافی به پوست و مو نرسد خشک و ضعیف می شوند.
اگر کمبود آهن شدید باشد یکی از علائم بارز ریزش مو می باشد. ریزش مو تا تعداد مشخصی در طول روز به ویژه هنگام شستشوی موها و یا برس کشیدن امری طبیعی است و بیانگر مشکل خاصی نمی باشد اما چنانچه این ریزش از مقدار معینی بیشتر شود ریزش مو محسوب شده و بیانگر وجود یک مشکل سیستمیک در فرد می باشد.
6- سوزش و تورم زبان و دهان
گاهی اوقات کمبود آهن منجر به التهاب، کم رنگی، تورم و یا نرمی بیش از حد زبان می شود. همچنین سوزش، خشکی و ایجاد ترک یا زخم در دهان از نشانه های دیگر کمبود آهن هستند.
7- ناخن های قاشقی شکل و شکننده
یکی دیگر از مشکلاتی که بر اثر کمبود اهن به وجود می آید و معمولا از شیوع کمتری برخوردار است شکنندگی ناخن ها و ناخن های قاشقی شکل است. این مشکل معمولا در ابتدا به صورت شکنندگی ناخن ها و ورقه ورقه شدن آنها خود را بروز می دهد. اگر کمبود آهن پیشرفته شود ناخن های قاشقی شکل نیز دیده می شود. بدین صورت که وسط ناخن فرورفته و اطراف آن برآمده است مانند شکل یک قاشق. این مشکل تقریبا به ندرت مشاهده می شود و فقط در موارد شدید آنمی فقر آهن قابل مشاهده است.
8- سندروم پای بی قرار
حرکات مکرر پا در حال استراحت و یا حتی شما احساس درد، فشار، خارش و حساسیت در انگشتان و پاهای خود خواهید داشت. این حالت شب ها و موقع خواب بیشتر می شود. علت پای بی قرار هنوز کامل مشخص نشده است. با این حال، بیش از 25 درصد افرادی که کم خونی دارند، چنین حالتی را تجربه می کنند.
9- سایر علائم کمبود آهن
برخی علائم دیگری نیز وجود دارند که میتوانند نشانه ای آن باشند که سطح آهن در بدن شما کم است،البته این علائم میتوانند با بسیاری علت های دیگر نیز بروز کنند و تنها منحصر به کمبود آهن نیستند.
سایر علائم کمبود آهن و کمخونی که شیوع کمتری هم دارند شامل موارد زیر میشوند:
♦ هوس کردن غذاهای عجیب و غریب: یکی از علائمی که میتواند نشانه کمخونی باشد تمایل به مصرف غذاهای عجیب مثل یخ، خاک، گچ، کاغذ و ... است که "پیکا" نامیده میشود، البته در دوران بارداری هم این هوس های نامعمول ممکن است دیده شود.
♦ احساس افسردگی: کمخونی فقر آهن با بروز افسردگی در بزرگسالان در ارتباط است. زنان باردار که به کمخونی فقر آهن مبتلا هستند بیشتر در معرض افسردگی پس از زایمان قرار میگیرند.
♦ دست و پای سرد: کمخونی به معنای کاهش خون رسانی به اندام ها بخصوص اندام های انتهایی بدن است. در نتیجه افراد کم خون ممکن است در دست ها و پاهای خود بخصوص در فصل زمستان احساس سرمای غیر عادی داشته باشند.
♦ کاهش قدرت سیستم ایمنی و بیماری مکرر: از آنجا که وجود آهن برای عملکرد صحیح سیستم ایمنی ضروری است، کمبود آن میتواند سبب کاهش قدرت سیستم ایمنی و در نتیجه بیماری های مکرر شود.
علائم کم خونی در سالمندان
کمخونی در افراد سالخورده شایع است. علائم کمخونی در سالمندان تا حدودی غیراختصاصی‌تر است ازجمله:
- خستگی
- رنگ‌پریدگی
- تنگی نفس
- درد قفسه سینه
- تورم بدن
در مقایسه با افراد جوان‌تر، کمخونی در سالمندان ارتباط بیشتری با بیماری‌های مزمن دارد چراکه بیماری‌های مزمن غالباً منجر به از دست دادن خون، خالی شدن ذخایر آهن و التهاب میشوند که همگی آنها میتوانند به کم خونی فقر آهن منتهی شوند. برای مثال زخم معده، ورم روده و یا بیماری‌های کلیه ازجمله مشکلاتی هستند که باعث ایجاد کمخونی میشوند.
علائم کم خونی در کودکان
کم خونی فقر آهن یکی از شایع‌ترین مشکلات تغذیه‌ای کودکان در ایران و جهان به شمار می‌رود. علائم اصلی آنمی در کودکان شامل موارد زیر است:
- خستگی و ضعف
- پوست رنگ‌پریده
- تحریک‌پذیری
- سبکی سر
در کم خونی مزمن و درمان‌نشده علائمی همچون خشکی دهان، التهاب لب، ریزش مو و گلوسیت یا التهاب زبان بروز می‌کند. در عارضه گلوسیت زبان به دلیل التهاب، ناهمواری و زبری خود را از دست داده و به‌صورت صاف دیده میشود. علاوه بر موارد ذکرشده احتمال بروز مشکلات عصبی نظیر بیش فعالی و عدم توجه، سندرم پاهای بی‌قرار و همچنین برخی مشکلات تنفسی وجود دارد.
درمان کم خونی چیست؟
اگر فکر می‌کنید کم خونی و فقر آهن دارید باید سریعا اقدام کنید، چون خطرات هموگلوبین پایین بسیار جدی است. برای درمان کم خونی موارد زیر را در نظر بگیرید:
1) با متخصص داخلی صحبت کنید
اگر فکر می‌کنید نشانه‌ها یا علائم کمبود آهن را دارید، به دکتر متخصص داخلی مراجعه کنید. آزمایش خون ساده تایید می‌کند که آیا شما کم خونی فقر آهن دارید یا خیر.
اگر پزشک تایید کرد که به فقر آهن مبتلا هستید، احتمالا با افزایش دریافت آهن از رژیم غذایی یا با مصرف مکمل‌های آهن می‌توانید آن را به راحتی درمان کنید. هدف اصلی درمان، بازگرداندن سطح هموگلوبین به حالت عادی، رفع کم خونی و پر کردن ذخایر آهن است. در حد امکان، اطمینان حاصل کنید که به مقدار کافی آهن از طریق رژیم غذایی دریافت می‌کنید. فقط در صورت توصیه پزشک، از مکمل استفاده کنید.
2) غذاهای غنی از آهن بخورید
اگر نظر پزشک این است که کمبود آهن در رژیم غذایی دلیل مشکل شما است، غذاهای غنی از آهن بخورید، مانند:
- گوشت قرمز و مرغ
- سبزیجات تیره، برگدار مانند اسفناج و کلم
- میوه‌های خشک مانند کشمش و زردآلو
- لوبیا و سایر حبوبات
- غذاهای دریایی
- دانه‌ها و مغزها
نکته مهم: خوردن ویتامین C به بدن کمک می‌کند تا آهن را بهتر جذب کند. اطمینان حاصل کنید که به اندازه کافی غذاهای سرشار از ویتامین C، مانند میوه و سبزی می‌خورید. همچنین اجتناب از خوردن غذاهای خاصی که مصرف زیاد آنها مانع از جذب آهن میشود میتواند مفید باشد، از جمله: چای، قهوه و غذاهای پرکلسیم مانند لبنیات و غلات سبوس‌دار.
3) در صورت توصیه پزشک از مکمل‌های آهن استفاده کنید
به طور کلی، شما باید تحت نظر پزشک فقط یک مکمل آهن مصرف کنید. اگر نتوانید سطح آهن خود را تنها از طریق رژیم غذایی بازیابی کنید، این کار راه حل مناسبی برای رفع کم خونی است. اگر مکمل آهن مصرف می‌کنید، همراه آن آب پرتقال بنوشید تا جذب آهن را تقویت کند.
به خاطر داشته باشید که مصرف مکمل‌های آهن میتواند چند عارضه ناخوشایند داشته باشد. این موارد شامل درد معده، یبوست یا اسهال، سوزش قلب، حالت تهوع و مدفوع سیاه است. با این حال، این عوارض معمولا با گذشت زمان کاهش می‌یابند و بستگی به دوز آهن مصرفی شما دارند.
کلام آخر
کم خونی فقر آهن شایع ترین نوع کم خونی در سراسر جهان است. علائم اغلب به شدت کم خونی بستگی دارد. علائم شایع شامل خستگی، رنگ پریدگی، تنگی نفس و خشکی یا آسیب مو و پوست است. اگر فکر می کنید علائم کمبود آهن دارید، با پزشک مشورت کنید و از مواد غذایی یا مکمل های حاوی آهن استفاده کنید.
