فقر آهن زمانی رخ می‌دهد که بدن به اندازه کافی آهن معدنی نداشته باشد. فقر آهن و کم خونی شدید منجر به سطح پایین و غیرطبیعی گلبول های قرمز و هموگلوبین خون می‌شود.
در این مطلب از دکتر مهناز شکروی با علایم فقر آهن، علت کم خونی و نشانه های کم خونی آشنا می‌شوید و راه های درمان فقر آهن شدید و درمان کم خونی را خواهید آموخت.
کم‌خونی فقر آهن چیست؟
کم‌خونی یا «آنِمی» به کاهش گلبول‌های قرمز سالم خون یا کاهش هموگلوبین گفته می‌شود که وظیفه‌ی اکسیژن‌رسانی به دستگاه‌های مختلف بدن را به عهده دارند. همین کاهش گلبول قرمز و اختلال در اکسیژن‌رسانی به سلول‌های بدن، باعث بروز مشکل در اعضای متعدد بدن و ظهور علائم بسیاری می‌شود. در حال حاضر شایع‌ترین کم‌خونی، کم‌خونی فقر آهن است. آهن مهمترین ماده برای ساخت هموگلوبین است و هنگامی که جذب این ماده کافی نباشد یا نیاز بدن به آن به دلیلی (مثلاً بارداری یا خونریزی مانند خونریزی زیاد هنگام قاعدگی) افزایش یابد، بیمار دچار کم‌خونی فقر آهن خواهد شد.
دلایل ایجاد فقر آهن
به‌طور کلی دلایل به وجود آمدن فقر آهن را در سه دسته جای داد:
۱- عدم دریافت میزان کافی آهن از رژیم غذایی: بدن شما می‌تواند آهن را ذخیره کند اما نمی‌تواند آن را بسازد. بنابراین آهن بدن شما باید از طریق تغذیه تامین شود. برخی از افراد بیشتر از دیگران به آهن نیاز دارند. کودکان، نوجوانان (به ویژه دختران)، زنان در دوره‌های قاعدگی، بارداری و شیردهی نیاز بیشتری به آهن دارند. همچنین نوزادان تا یک سالگی به شیر مادر یا شیر خشک غنی شده با آهن نیاز دارند. نوزادانی که با شیر گاو تغذیه می‌شوند و افرادی که از رژیم های گیاهخواری یا وگان پیروی می کنند، بیشتر در معرض فقر آهن قرار می‌گیرند.
۲- مشکل در جذب آهن: از آنجا که آهن موجود در غذا از طریق معده و روده جذب می‌شود، برخی شرایط از جمله بیماری سلیاک بر میزان جذب آهن تأثیر می‌گذارد. جراحی معده نیز می‌تواند بر میزان آهنی که بدن قادر به جذب آن است، تاثیر می‌گذارد.
۳- از دست دادن خون: وقتی در اثر هر نوع خونریزی مقداری خون از دست می‌دهید، درواقع مقداری آهن را نیز از دست می‌دهید. این خونریزی‌ها می‌تواند ناشی از دلایل متفاوتی مثل قاعدگی‌های سنگین و خونریزی در معده یا روده باشد. همچنین ممکن است با مصرف داروهایی مثل آسپرین یا سایر داروهای ضد التهابی، زخم، پولیپ روده یا سرطان مرتبط باشد. علل فرعی دیگر را باید در عواملی مثل اهدای خون بیش از اندازه، از دست دادن خون در اثر جراحی، برخی بیماری‌های روده مانند بیماری التهابی روده و عفونت با انگل‌هایی مانند کرم قلاب‌دار جست‌وجو کرد.
علائم کمبود آهن
ممکن است شما سال‌های زیادی دچار فقر آهن باشید و متوجه آن نشوید، چرا که نشانه‌های این عارضه می‌تواند فقط محدود به احساس خستگی و فرسودگی باشد.
فقر آهن در مرحله اول و پیش از آزمایش خون، از روی نشانه‌هایی قابل شناسایی است. اما این نشانه‌ها تقریبا عمومی و با علائم بیماری‌های دیگری مشترک هستند. مهمترین علائم کمبود آهن عبارتند از:
احساس خستگی، بی حالی و ضعف
تنگی نفس
حافظه و تمرکز ضعیف
عملکرد ضعیف در مدرسه یا محل کار
ابتلا به عفونت
دشواری در انجام تمرینات هوازی
خستگی مفرط
مشکلات رفتاری در کودکان
کاهش میل جنسی
بهترین غذا برای کم خونی
برای درمان کم خونی می‌توان از مواد غذایی خاصی که دارای آهن یا ویتامین B12 هستند، استفاده نمود. مصرف مواد غذایی دارای آهن همچون گوشت گوسفند و گاو، مرغ، بوقلمون، اسفناج، بروکلی، دانه‌های کدو تنبل و... انواعی از بهترین غذا برای کم خونی هستند که به افراد کمک می‌کنند با افزایش سطح گلبول‌های قرمز خون انرژی بیشتری داشته و سلامتی خود را ارتقا دهند.
همچنین غذاهایی همچون جگر گاو و جگر مرغ حاوی میزان زیادی ویتامین B12 هستند و برای درمان کم خونی تاثیر زیادی دارند. با وجود آنکه می‌توان از منابع گیاهی برای درمان سریع کم خونی استفاده کرد؛ اما طبق گفته طب سنتی و مدرن مصرف غذاهای جانوری برای تامین آهن مورد نیاز بدن، تاثیر بیشتری دارند. بهترین غذا برای کم خونی غذاهای جانوری همچون گوشت و مرغ هستند.
در کنار آگاهی از بهترین غذا برای کم خونی، باید نکاتی را برای افزایش جذب آهن در نظر بگیریم. مهمترین نکته این است که مصرف ویتامین C همراه با مواد غذایی دارای آهن، سبب افزایش جذب آهن در بدن می‌شود که می‌تواند کمبود آهن را جبران نماید. بنابراین علاوه‌بر اهمیت این که بهترین غذا برای کم خونی چیست؛ باید به نحوه مصرف آن و همچنین انواع غذا مضر برای کم خونی نیز اشاره کرد. در طب سنتی مصرف چای بلافاصله بعد از غذا یک نوع غذای مضر برای کم خونی محسوب می‌شود؛ زیرا ترکیبات موجود در چای سیاه مانع از جذب آهن موجود در غذا می‌شوند.
عوارض کمبود آهن
کمبود آهن می تواند باعث مشکلاتی شود که برخی از آنها عبارتند از:
۱) کم‌خونی (مقدار ناکافی آهن در بدن به کاهش تعداد گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین پایین‌تر از حد طبیعی منجر می‌شود)
۲) ضعف در سیستم ایمنی
۳) خستگی مفرط
۴) زایمان زودرس و تولد نوزاد کم وزن
۵) مشکلات حرکتی و ذهنی در نوزادان
دریافت مکمل آهن چه زمانی مناسب تر است
آهن با معده خالی بهتر جذب می شود، اما نکته اینجاست که ممکن است این روش موجب تحریک معده شود و در ادامه با عوارض جانبی گوارشی شامل تهوع، ناراحتی و درد شکم، احساس کشیدگی در ناحیه شکم، سوزش سردل، اسهال یا یبوست همراه شود. بنابراین در صورت بروز این عوارض، توصیه می شود که به جای مصرف آهن با معده خالی، با وعده غذایی مصرف شود، اما این کار قابلیت جذب آهن را به شدت کاهش می دهد.
معمولا برای درمان کمبود آهن توصیه می شود مکمل آهن خوراکی به مدت سه ماه روزانه مصرف شود. اسید آسکوربیک یا ویتامین سی می تواند باعث افزایش جذب آهن شود که منابع عمده این ویتامین، میوه ها و سبزیجاتی مانند آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، آب پرتقال، لیمو شیرین، سبزی ها، لیمو ترش، سیب و آناناس است.
معمولا ۲ تا ۳ روز پس از تجویز مکمل آهن، افزایش تعداد گلبول های قرمز خون دیده می شود، اما افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن، ممکن است بهبود عینی در خلق و خو و اشتها را زودتر گزارش دهند؛ بنابراین توصیه می شود مصرف مکمل آهن حتی در صورت رسیدن هموگلوبین به سطوح نرمال، به منظور اشباع ذخایر آهن در بدن به مدت چهار تا پنج ماه ادامه یابد.
در مواردی که کم خونی با مکمل آهن، اصلاح نمی شود، پزشک می تواند از آهن به صورت تزریقی (آهن دکستران وریدی) برای جبران کم خونی و اشباع ذخایر بدن استفاده کند؛ چرا که با تجویز وریدی آهن، اشباع ذخایر آهن سریعتر اتفاق می افتد.
نارسایی قلبی نتیجه فقرآهن درمان نشده
کم خونی فقر آهن پیشرونده و درمان نشده به تغییرات قلبی عروقی و تنفسی منجر می شود که در نهایت ممکن است به نارسایی قلبی بینجامد. درمان باید اصولا بر مبنای بیماری یا علت اصلی که منجر به کم خونی شده است متمرکز شود. هدف اصلی درمان کم خونی فقر آهن، تجدید ذخایر آهن در بدن است. بنابراین درمان اصلی کم خونی فقر آهن، تجویز خوراکی آهن به شکل فروس (آهن دو ظرفیتی که جذب بهتری دارد ) است.
اگرچه بدن هر دو شکل آهن (سه ظرفیتی و فروس) را مصرف می کند، اما شکل فروس در روده بهتر جذب می شود. آهن در دستگاه گوارش تحت تاثیر موادی مانند فیتات (در نانهای سبوس دار که خوب تخمیر نشده اند می تواند مانع جذب آهن شود) واگزالات (در گروه سبزیها وجود دارد)، فسفات و کلسیم (عناصر دو ظرفیتی مهار کننده های جذب آهن) قرار می گیرد و به این شکل، جذب آن از روده کاهش می یابد.
کلام آخر
فقر آهن می تواند منجر به علائم متعددی از جمله گیجی، خستگی مزمن و سردی دست و پا شود. پزشک معمولا با یک آزمایش ساده، فقر آهن را تشخیص می دهد. درمان آن ممکن است تجویز چندین ماه مصرف مکمل آهن باشد.در مواردی که بیماری زمینه ای دیگری موجب فقر آهن شده، نیاز به درمان گسترده تری هست.
اگر در مورد بیماری فقرآهن و راههای درمان آن سوالی برایتان پیش آمده می توانید از دکتر مهناز شکروی (داروساز) بپرسید.
